Karagen E407 szkodliwy czy bezpieczny? Czym jest ten dodatek do żywności, który dzieli świat nauki na pół?

Kiedy ostatni raz czytałeś skład swojego ulubionego puddingu proteinowego albo napoju roślinnego? Jeśli jesteś jak większość moich Pacjentów, prawdopodobnie przeskoczyłeś wzrokiem po niezrozumiałych nazwach, zatrzymując się jedynie na wartościach odżywczych. A szkoda, bo wśród tych składników kryje się jeden, który od dekad budzi emocje w środowisku naukowym – karagenan.

Po trzynastu latach pracy z Pacjentami cierpiącymi, po tysiącach konsultacji z osobami zmagającymi się z chorobami autoimmunologicznymi, zaburzeniami jelitowymi czy SIBO, nauczyłam się jednego: diabeł tkwi w szczegółach.

Po analizie dostępnych badań i obserwacji skutków eliminacji karagenu E407 u konkretnych osób, mogę powiedzieć jedno – ten dodatek do żywności to nie czarny charakter, ale też nie jest niewinny. Karagen to idealny przykład składnika, który wymaga od nas – dietetyków klinicznych – spojrzenia przez pryzmat indywidualnej wrażliwości Pacjenta, a nie uniwersalnych uproszczeń.

Dla większości zdrowych osób prawdopodobnie nie stanowi zagrożenia. Dla niektórych Pacjentów z chorobami przewodu pokarmowego, zaburzeniami autoimmunologicznymi czy zwiększoną wrażliwością jelitową może być dodatkowym czynnikiem komplikującym leczenie.

Kluczem jest indywidualne podejście, obserwacja organizmu i współpraca z wykwalifikowanym dietetykiem. Nie ma uniwersalnych rozwiązań w dietetyce klinicznej – są tylko rozwiązania dopasowane

Czym jest karagen E407 (dodatek do żywności) i jego zastosowanie w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym?

Karagenan (karagen E407) to naturalny polisacharyd pozyskiwany z czerwonych alg morskich, głównie z rodziny Rhodophyceae. Brzmi egzotycznie? To dlatego, że jego historia sięga XVIII wieku, kiedy irlandzcy mieszkańcy wybrzeży odkryli, że gotowanie określonych gatunków mchów morskich (mech irlandzki) daje substancję zagęszczającą o właściwościach pozwalających żelować produkty.

W przemyśle spożywczym i farmaceutycznym karagen E407 pełni rolę stabilizatora, zagęstnika i środka żelującego. Znajdziemy go w mleku kokosowym, napojach roślinnych, serach twarogowych, jogurtach, puddingach, a nawet w niektórych produktach mięsnych. Jego popularność w zastosowaniu w przemyśle spożywczym wynika z prostego faktu – działa skutecznie jako substancja zagęszczająca i jest stosunkowo tani.

Ale tu zaczyna się problem. Karagen E407 to nie jedna substancja, lecz cała rodzina związków o różnych właściwościach molekularnych. I właśnie te różnice molekularne mogą tłumaczyć, dlaczego część badań sugeruje jego bezpieczeństwo, a inne wzbudzają niepokój dotyczący skutków zdrowotnych stosowania E407.

Zastosowanie karagenu w produktach spożywczych – gdzie się ukrywa szkodliwy dodatek?

W gabinecie często spotykam się z pytaniem: „czy karagen E407 jest szkodliwy?”. Odpowiedź nie jest prosta, bo mówimy o trzech głównych typach karagenu: kappa, jota i lambda. Każdy z nich ma inne właściwości fizyczne i – co kluczowe – potencjalnie różny wpływ na organizm.

Karagenan kappa tworzy sztywne żele, jota – elastyczne, a lambda działa głównie jako zagęstnik bez właściwości żelujących. To tak, jakby pytać o szkodliwość „tłuszczu”, nie precyzując, czy mówimy o masle, oleju rzepakowym czy tłuszczach trans. Szczegóły mają znaczenie, szczególnie gdy mamy do czynienia z Pacjentami o zwiększonej wrażliwości jelitowej.

Prawdziwy problem zaczyna się, gdy karagen E407 ulega degradacji. Degradowany karagenan – o znacznie mniejszej masie molekularnej – to już zupełnie inna substancja, o potwierdzonej aktywności prozapalnej. I tu tkwi sedno kontrowersji: czy karagen stosowany w przemyśle spożywczym może ulegać degradacji w naszym organizmie i powoduje zapalenie?

Skutki zdrowotne obecności karagenu w produktach spożywczych

Jako dietetyk pracujący z Pacjentami z chorobami przewodu pokarmowego, szczególnie uważnie obserwuję obecność karagenu w produktach spożywczych i jego skutki zdrowotne. Karagen znalazł się w centrum mojej uwagi nie bez powodu.

Badania in vitro i na zwierzętach sugerują, że karagen może wywoływać odpowiedź zapalną w jelicie. Mechanizm wydaje się związany z aktywacją makrofagów w błonie śluzowej jelita cienkiego i grubego. To nie jest abstrakcyjna teoria – w praktyce klinicznej widzę Pacjentów, którzy po eliminacji produktów zawierających karagen odnotowują poprawę samopoczucia, zmniejszenie wzdęć czy normalizację rytmu wypróżnień.

Jeden z moich Pacjentów z zespołem jelita drażliwego przez lata bezskutecznie próbował różnych diet. Dopiero po szczegółowej analizie jego dziennika żywieniowego zauważyłam, że objawy nasilały się po spożyciu konkretnych produktów spożywczych zawierających karagen. Po trzech tygodniach od eliminacji tego dodatku do żywności – dramatyczna poprawa. Przypadek? Możliwe. Ale podobnych historii związanych z obecnością karagenu w produktach spożywczych w mojej praktyce jest więcej.

Gdy nauka spotyka się z rzeczywistością kliniczną

Randomizowane badania kontrolowane z udziałem ludzi dotyczące karagenanu są nieliczne i często kontrowersyjne. Kluczowe badanie przeprowadzone przez Bhattacharyya i współpracowników na Pacjentach z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego w remisji wykazało niepokojące rezultaty – spośród Pacjentów otrzymujących kapsułki z karagenanem trzech doświadczyło nawrotu choroby, podczas gdy w grupie placebo nie odnotowano żadnego nawrotu.

Wcześniejszy przegląd literatury przeprowadzony przez Tobacman również sugeruje związek między spożyciem karagenanu a zwiększonym ryzykiem rozwoju chorób zapalnych jelit, opierając się na analizie badań na zwierzętach. Paradoks? Niekoniecznie. W medycynie często spotykamy się z sytuacją, gdy wyniki badań populacyjnych nie odzwierciedlają indywidualnej wrażliwości.

Dlaczego tak się dzieje? Po pierwsze, badania często prowadzone są na niewielkich grupach zdrowych ochotników, podczas gdy w praktyce klinicznej mamy do czynienia z Pacjentami o już zaburzonej homeostazie jelitowej. Po drugie, efekty karagenanu mogą być kumulatywne i ujawniać się dopiero po długotrwałym spożyciu.

Kto powinien szczególnie uważać na karagenan?

Z mojego doświadczenia klinicznego wynika, że niektóre grupy Pacjentów mogą być szczególnie wrażliwe na karagenan. To przede wszystkim osoby z:

Chorobami zapalnymi jelit – tu sprawa wydaje się oczywista. Każdy składnik mogący potencjalnie nasilać proces zapalny w jelicie powinien być rozważany z ostrożnością.

Zespołem jelita drażliwego – szczególnie w wariancie z przewagą biegunki. Wielu moich Pacjentów z IBS zgłasza pogorszenie objawów po spożyciu produktów spożywczych bogatych w karagen E407.

SIBO i IMO – bakteryjne lub archeonowe przerosty w jelicie cienkim często współwystępują z zaburzeniami przepuszczalności jelitowej. Karagenan może dodatkowo komplikować proces leczenia.

Chorobami autoimmunologicznymi – zwłaszcza tymi, w których podejrzewa się udział dysregulacji bariery jelitowej w patogenezie.

Mukowiscydozą – z tą grupą Pacjentów pracuję już 13 lat i zauważyłam, że niektórzy z nich źle tolerują produkty spożywcze zawierające karagen, co może być związane z już istniejącymi zaburzeniami trawienia i wchłaniania.

Czy oznacza to, że wszyscy Pacjenci z tych grup powinni unikać tego dodatku do żywności? Niekoniecznie. Ale warto przeprowadzić próbę eliminacji karagenu E407, szczególnie gdy standardowe metody leczenia nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.

Produkty pod lupą – gdzie się ukrywa karagenan – zagęstnik?

Karagenan jest wszechobecny w przemyśle spożywczym, często w produktach, które uważamy za „zdrowe”. Oto lista produktów, w których najczęściej go spotykamy:

Napoje roślinne – mleko migdałowe, owsiane, kokosowe. Karagenan zapewnia im kremową konsystencję i zapobiega rozdziałowi składników.

Produkty mleczne – jogurty, sery twarogowe, śmietany. Szczególnie te o obniżonej zawartości tłuszczu.

Desery i puddingi – zarówno tradycyjne, jak i proteinowe wersje.

Produkty mięsne przetworzone – szynki, kiełbasy, gdzie pełni rolę spoiwa.

Sosy i dressingi – zapewnia odpowiednią konsystencję i stabilność emulsji.

Żywność dla niemowląt – co budzi szczególne kontrowersje ze względu na delikatność układu pokarmowego najmłodszych.

Ciekawostka z praktyki: jedna z moich Pacjentek przez miesiące nie mogła zrozumieć, dlaczego jej ulubione mleko owsiane wywołuje u niej dyskomfort brzuszny, podczas gdy owsianka z tego samego ziarno była doskonale tolerowana. Odpowiedź kryła się właśnie w karagenanie.

Alternatywy dla karagenu – które substancje zagęszczające wybrać zamiast E407?

Przemysł spożywczy ma do dyspozycji całą gamę alternatywnych zagęstników i stabilizatorów jako zamienniki dla karagenu E407. Nie wszystkie są jednak równie bezpieczne czy funkcjonalne. Przejdźmy przez najważniejsze alternatywy dla karagenu:

Agar-agar – również pochodzący z alg, ale o odmiennej strukturze molekularnej niż karagen. W praktyce klinicznej rzadko spotykam się z problemami związanymi z jego spożyciem.

Pektyna – naturalnie występująca w owocach, bezpieczna dla większości Pacjentów. Dodatkowo może mieć korzystny wpływ na profil lipidowy.

Guma guar – może powodować problemy u osób z SIBO, ale generalnie dobrze tolerowana jako alternatywa dla karagenu.

Guma ksantanowa – syntetyczna, ale o dobrym profilu bezpieczeństwa. Niektórzy Pacjenci z IBS mogą ją źle tolerować w większych ilościach jako substancję zagęszczającą.

Żelatyna – pochodzenia zwierzęcego, doskonała alternatywa dla karagenu dla osób bez ograniczeń dietetycznych. Dodatkowo dostarcza kolagenu.

Skrobia modyfikowana – szeroka grupa związków o różnych właściwościach. Wymaga indywidualnej oceny jako zamiennik karagenu E407.

Który wybrać jako alternatywę dla karagenu? To zależy od indywidualnej tolerancji i celów żywieniowych. W praktyce często zalecam Pacjentom rotację różnych zagęstników, aby uniknąć nadmiernej ekspozycji na jeden dodatek do żywności.

Mit o naturalności – czy pochodzenie z natury oznacza bezpieczeństwo?

Jeden z najczęstszych argumentów obrońców karagenu E407 brzmi: „to naturalna substancja pochodząca z mchu irlandzkiego”. Ale czy naturalność automatycznie oznacza bezpieczeństwo? Jako dietetyk kliniczny z wieloletnim doświadczeniem mogę powiedzieć jedno – nie.

Grzyby muchomory też są naturalne, podobnie jak wiele toksyn bakteryjnych czy roślinnych. Naturalność nie jest gwarancją bezpieczeństwa, podobnie jak sztuczność nie jest automatycznie szkodliwa. Ważniejsze od pochodzenia są właściwości molekularne, dawka, częstość spożycia i indywidualna wrażliwość.

Poza tym, karagen stosowany w przemyśle spożywczym przechodzi szereg procesów technologicznych, które mogą wpływać na jego właściwości. To nie jest ta sama substancja, którą Irlandczycy wyekstraktowali z mchów morskich kilka wieków temu.

Perspektywa ewolucyjna – czy jesteśmy przystosowani do karagenanu?

Spojrzenie ewolucyjne na żywienie to fascynująca dziedzina, którą coraz częściej uwzględniam w pracy z Pacjentami. Czy nasz układ pokarmowy jest przystosowany do trawienia karagenanu?

Mieszkańcy wybrzeży, szczególnie w Irlandii, Islandii czy niektórych regionach Azji, od stuleci spożywali algi morskie bogate w karagenan. Czy oznacza to genetyczne przystosowanie tych populacji? Możliwe, ale dane są zbyt fragmentaryczne, żeby wyciągać definitywne wnioski.

Co ciekawe, badania nad mikrobiotą jelitową niektórych populacji azjatyckich wykazują obecność bakterii zdolnych do trawienia polisacharydów algowych. To może tłumaczyć różnice w tolerancji karagenanu między różnymi grupami etnicznymi.

Dla dietetyka klinicznego to ważna informacja – historia żywieniowa populacji może wpływać na indywidualną tolerancję składników żywności. Dlatego zawsze pytam Pacjentów o ich pochodzenie i tradycje kulinarne rodziny.

Psychologia odżywiania – gdy strach przed składnikiem staje się problemem

W mojej praktyce spotykam się również z odwrotnym zjawiskiem – Pacjentami, którzy rozwinęli obsesję na punkcie składników żywności. Czytanie etykiet staje się rytuałem, a lista „zakazanych” składników rośnie w nieskończoność.

Karagenan często trafia na tę listę nie na podstawie indywidualnej wrażliwości, lecz po przeczytaniu alarmistycznych artykułów w internecie. Czy taka postawa jest uzasadniona? Czasami tak, ale często prowadzi do niepotrzebnych ograniczeń dietetycznych i lęku pokarmowego.

Kluczowe jest znalezienie równowagi między świadomością składników żywności a racjonalnym podejściem do żywienia. Jeśli eliminacja karagenanu poprawia samopoczucie – świetnie. Jeśli nie ma żadnych podstaw klinicznych, a ograniczenia utrudniają codzienne funkcjonowanie – warto przedyskutować to z dietetykiem.

Studium przypadku – historia Pacjentki z chorobą Crohna

Pozwolę sobie podzielić się historią jednej z moich Pacjentek. Kobieta, 34 lata, choroba Crohna w wywiadzie, przez lata zmagająca się z naprzemiennymi okresami remisji i zaostrzeń.

Standardowe leczenie farmakologiczne przynosiło ograniczone efekty, a dieta eliminacyjna nie dawała jednoznacznych wyników. W szczegółowym dzienniku żywieniowym zauważyłam pewną prawidłowość – objawy nasilały się po spożyciu konkretnych produktów: mleka migdałowego ulubionej firmy, określonego jogurtu naturalnego i puddingu proteinowego.

Wspólnym mianownikiem był karagenan. Po trzech miesiącach ścisłej eliminacji Pacjentka odnotowała najdłuższy okres remisji od lat. Przypadek? Być może. Ale dla tej konkretnej osoby eliminacja karagenanu okazała się przełomowa.

To nie oznacza, że wszyscy Pacjenci z choroba Crohna powinni unikać karagenanu. Oznacza to, że w przypadku niektórych osób może on być dodatkowym czynnikiem triggering-owym, wartym rozważenia w strategii terapeutycznej.

Regulacje prawne i stanowiska organizacji naukowych

Oficjalne stanowisko większości organizacji ds. bezpieczeństwa żywności jest jasne – karagenan jest bezpieczny dla człowieka w dawkach występujących w żywności. FDA (Food and Drug Administration), EFSA (European Food Safety Authority) i WHO (World Health Organization) uważają go za bezpieczny dodatek spożywczy.

Jednak warto pamiętać, że te oceny opierają się głównie na badaniach toksykologicznych, a nie na długoterminowych obserwacjach klinicznych. Różnica jest istotna – brak ostrej toksyczności nie oznacza braku subtelnych, długoterminowych efektów zdrowotnych.

Niektóre organizacje, jak Cornucopia Institute, prowadzą kampanie na rzecz ograniczenia stosowania karagenanu, szczególnie w żywności dla dzieci. Ich argumenty opierają się głównie na badaniach in vitro i na zwierzętach, co sprawia, że debata toczy się nadal.

Praktyczne wskazówki dla Pacjentów

Jako dietetyk kliniczny, często zadaję sobie pytanie: co poradzić Pacjentowi, który pyta o karagenan? Moja odpowiedź zawsze zależy od indywidualnej sytuacji klinicznej, ale oto kilka ogólnych zasad:

Obserwuj swój organizm – jeśli podejrzewasz, że karagen E407 może wpływać na Twoje samopoczucie, przeprowadź kontrolowaną eliminację tego dodatku do żywności przez 4-6 tygodni.

Czytaj etykiety produktów spożywczych – karagen może kryć się pod różnymi nazwami: E407, irish moss extract, sea moss extract.

Nie demonizuj, ale bądź świadomy – karagen E407 nie jest trucizną, ale dla niektórych osób może być problematyczny dodatek do żywności.

Priorytetyzuj – jeśli masz poważne problemy zdrowotne, skup się najpierw na udowodnionych metodach leczenia, a dopiero potem na eliminacji kontrowersyjnych dodatków do żywności.

Skonsultuj się ze specjalistą – szczególnie jeśli masz choroby przewodu pokarmowego lub autoimmunologiczne i podejrzewasz szkodliwe skutki zdrowotne stosowania E407.

Przyszłość karagenu E407 w przemyśle spożywczym – dokąd zmierzamy?

Przemysł spożywczy nie stoi w miejscu. Coraz więcej firm poszukuje alternatyw dla karagenu jako kontrowersyjnego dodatku do żywności, w tym E407. Niektóre marki już całkowicie zrezygnowały z jego zastosowania w przemyśle spożywczym, inwestując w rozwój nowych, bezpieczniejszych zagęstników.

Jednocześnie trwają badania nad modyfikacją karagenu E407 w celu zmniejszenia jego potencjalnego wpływu prozapalnego. Czy uda się stworzyć „karagen 2.0” – o zachowanych właściwościach technologicznych w przemyśle spożywczym, ale pozbawionych kontrowersyjnych skutków zdrowotnych? Czas pokaże.

Dla dietetyka klinicznego najważniejsze jest śledzenie najnowszych badań i adaptowanie praktyki klinicznej do aktualnej wiedzy. Karagen E407 pozostanie prawdopodobnie tematem debat przez kolejne lata, ale to nie oznacza, że powinniśmy czekać na ostateczne rozstrzygnięcia. Indywidualne podejście do każdego Pacjenta pozostaje kluczem do sukcesu terapeutycznego.

Podsumowanie – karagen – czy ten zagęstnik jest szkoliwy?

Czy warto unikać karagenanu? To zależy. Czy warto wpadać w panikę na jego widok? Zdecydowanie nie. Najważniejsze to świadome wybory oparte na rzetelnej wiedzy i indywidualnych obserwacjach.

A co z puddingami proteinowymi z Lidla czy Biedronki? To temat na osobny artykuł, zajrzyjcie tutaj: Puddingi proteinowe to hit czy kit i który jest lepszy z Lidla czy Biedronki?

Przyglądamy się nie tylko karagenandowi, ale całemu spektrum składników i ich wpływowi na nasze zdrowie. Bo jak zawsze w dietetyce – diabeł tkwi w szczegółach.

Bibliografia:

1. Bhattacharyya S., O-Sullivan I., Katyal S., et al. A randomized trial of the effects of the no-carrageenan diet on ulcerative colitis disease activity. Nutr Healthy Aging. 2017;4(2):181-192.
2. Tobacman J.K. Review of harmful gastrointestinal effects of carrageenan in animal experiments. Environmental Health Perspectives. 2001;109(10):983-994.
3. EFSA Panel on Food Additives and Nutrient Sources. Scientific Opinion on the re-evaluation of carrageenan (E 407) and processed Eucheuma seaweed (E 407a) as food additives. EFSA Journal. 2018;16(4):e05238.
4. Necas J., Bartosikova L. Carrageenan: a review. Veterinarni Medicina. 2013;58(4):187-205.
5. Weiner M.L., Nuber D., Blakemore W.R., et al. A 90-day dietary study on kappa carrageenan with emphasis on the gastrointestinal tract. Food and Chemical Toxicology. 2007;45(1):98-106.
6. McKim J.M., Baas H., Rice G.P., et al. Effects of carrageenan on cell permeability, cytotoxicity, and cytokine gene expression in human intestinal and hepatic cell lines. Food and Chemical Toxicology. 2016;96:1-10.